InfoLifes Việt Nam

Claudia Hammond

BBC Future

Trí khôn là điều gì đó rất khó định nghĩa nhưng bằng cách nào đó ta sẽ nhận ra khi nhìn thấy nó.

Người khôn ngoan luôn bình tĩnh trong khủng hoảng. Họ có thể lùi lại và nhìn thấy toàn cảnh rộng lớn hơn. Họ suy nghĩ chín chắn và có sự phản tỉnh. Họ nhận ra giới hạn tri thức của bản thân, xem xét đến những khía cạnh thay thế, và luôn ý thức được rằng thế giới luôn biến động.

Không nên nhầm lẫn giữa sự khôn ngoan với trí thông minh. Mặc dù trí thông minh giúp ích cho ta, tuy nhiên có những người rất thông minh nhưng lại không khôn ngoan.

Người khôn ngoan có thể khoan dung trong những tình huống bất an và vẫn suy nghĩ tích cực rằng ngay cả vấn đề khó khăn nhất vẫn có giải pháp. Họ có thể xem xét điều gì đúng sai. Và còn cả một danh sách dài những điều như vậy.

Vậy thì, làm cách nào để bạn trở nên khôn ngoan hơn?

Các nhà tâm lý học nghiên cứu về sự khôn ngoan trong nhiều thập niên, và họ đã có tin tốt lành cho chúng ta. Tất cả chúng ta đều có thể nỗ lực để trở nên khôn ngoan hơn và thậm chí có thể thành công.

Những lý do khiến ta muốn nghe lời khuyên của các nhà khoa học thì vượt xa khỏi những lợi ích hiển nhiên của việc trở nên khôn ngoan để có những quyết định tốt.

Lý do khiến ta muốn khôn ngoan thường liên hệ với rất nhiều sự tích cực: cảm thấy hài lòng hơn với cuộc sống, ít cảm xúc tiêu cực hơn, quan hệ tốt hơn và ít cảm giác căng thẳng hơn, theo Igor Grossman từ Đại học Waterloo ở Canada.

Ông và các đồng sự thậm chí phát hiện ra bằng chứng cho thấy những người khôn ngoan nhất có thể sống lâu hơn. Người càng khôn ngoan, mức độ viên mãn của họ càng cao, đặc biệt khi lớn tuổi.

Trí thông minh không làm thay đổi mức độ viên mãn, hạnh phúc, có lẽ vì chỉ số IQ không phản ánh khả năng của từng người trong việc chăm sóc các mối quan hệ tốt hoặc đưa ra quyết định trong cuộc sống thường nhật.

Grossman tin rằng sự khôn ngoan không đơn giản là một tính cách bền vững mà bạn có hoặc không. Nếu điều này đúng, đây là tin vui. Nó có nghĩa là ít nhất đôi khi chúng ta cũng khôn ngoan.

Hãy nhớ lại chuyện xảy ra hôm qua. Tình huống nào thử thách nhất với bạn trong ngày? Và bằng cách nào bạn vượt qua nó? Grossman đặt các câu hỏi này cho người tham gia nghiên cứu gần đây của ông.

Mọi người viết về việc đi họp trễ do bị kẹt xe hoặc tranh cãi giữa họ với gia đình và đồng nghiệp. Các nhà nghiên cứu xem xét phương thức mọi người lập luận để tìm hiểu sự khôn ngoan của họ.

Liệu họ có nhận ra kiến thức của họ có giới hạn? Họ có thấy bất cứ điều tích cực nào trong những thứ có vẻ là tình huống tiêu cực? Ông nhận ra một số người có vẻ cực kỳ khôn ngoan trong tình huống này nhưng lại không hề vậy trong tình huống khác.

Vậy tại sao có sự khác biệt trong các tình huống khác nhau? Người ta khôn ngoan hơn khi đi cùng bạn bè. Nó khiến họ có vẻ sẽ xem xét bức tranh toàn cảnh rộng lớn hơn, nghĩ về các khía cạnh khác và để nhận ra giới hạn tri thức của họ. Khi đơn độc, họ có vẻ dính vào tình huống mà thậm chí họ không nghĩ ra lựa chọn thay thế nào.

Điều này có nghĩa sự khôn ngoan có vẻ phổ biến hơn ta nghĩ. "Chúng ta có lẽ đều có thể khôn ngoan theo cách nào đó. Chỉ là không phải lúc nào cũng vậy," Grossman cho biết.

Một số người vẫn thể hiện sự khôn ngoan nhiều hơn những người khác và một số lại khờ dại hơn, nhưng không phải tình huống nào cũng vậy. Điều này đem lại hi vọng. Nếu chúng ta có thể khôn ngoan hơn trong lúc nào đó, có thể chúng ta có thể học cách khôn ngoan thường xuyên hơn.

Bản quyền hình ảnh GETTY IMAGES

Và những phát hiện cho thấy khả năng lý luận khôn ngoan hơn tăng dần theo độ tuổi cho thấy ta có thể dần trở nên giỏi giang hơn trong việc này.

Câu hỏi là làm sao làm được điều đó. Với nhà tâm lý học Robert Sternberg từ Đại học Cornell, tất cả sự khôn ngoan chỉ là sự cân bằng. Người khôn ngoan có khả năng hoàn thành một hành động tung hứng tinh thần - cân bằng giữa sự ngắn hạn và dài hạn, giữa ích lợi bản thân với ích lợi của người khác, trong khi cân nhắc tất cả tình huống, vẫn đồng thời thích nghi với tình huống hiện tại, cố gắng định hình nó hoặc tìm giải pháp mới.

Theo mô hình của Sternberg, điều bạn cần làm là nhớ phân tách tất cả những lợi ích khác nhau trong một tình huống khó xử định sẵn, cả trong thời gian ngắn hạn và dài hạn và chú ý tới sự thay đổi của môi trường và nó có thể định hình ra sao.

Trong một trường dạy khôn ngoan, Grossman đã thí nghiệm nhiều chiến lược khác nhau trong phòng thí nghiệm. Mọi người được học nhận ra quan điểm khác bằng cách tưởng tượng họ đang quan sát tình huống từ góc nhìn của chú chim hoặc quan sát nó như thể họ đang quan sát sự kiện khi là một chú ruồi đậu trên tường.

Mục đích là nhằm đẩy bạn lùi xa khỏi trải nghiệm tức thời. Thậm chí việc tự đặt mình vào vị trí của người thứ ba cũng khá hữu dụng. Chẳng hạn như khi tôi bị rơi vào tình huống khó xử, tôi nên đặt câu hỏi kiển như nếu Claudia rơi vào tình thế đó thì cô ấy sẽ làm gì?

Đôi khi ta có thể đi xa hơn một bước so với việc nói ở ngôi thứ ba và thực sự hỏi ai đó khác xem họ nghĩ chúng ta nên làm gì.

Bản quyền hình ảnh JD/FLICKR/CC BY-2.0

Chúng ta thường khôn ngoan hơn khi ở ngoài cuộc so với chuyện của chính mình. Một trong những nghiên cứu tôi yêu thích nhất về nhận thức thời gian có liên quan đến ngụy biện kế hoạch, lỗi ngụy biện này là rất nhiều người nghĩ khi ta có thể hoàn tất một công việc nhanh hơn so với khả năng thật của mình.

Dù đó là việc trang trí lại phòng khách trong một nggày hoặc hoàn thành dự án công việc trong một đêm, ta thường thất vọng khi thua cuộc. Ta có xu hướng nghĩ là trong tương lai ta sẽ có nhiều thời gian hơn vì ta sẽ tự tổ chức bản thân tốt hơn. Đáng buồn là có lẽ ta sẽ chẳng như vậy.

Nhưng dù ta khá dở trong việc xem xét các khung thời gian của bản thân, chúng ta lại giỏi trong việc chia tách thời gian của người khác.

Trong một nghiên cứu, sinh viên được yêu cầu ước lượng chừng nào họ có thể hoàn thành bài luận và khi nào những sinh viên khác có thể hoàn thành bài. Việc đoán thời gian của người khác tốt hơn rất nhiều vì họ tính cả những việc gây gián đoạn không ngờ chẳng hạn như ta có thể bị cảm hoặc về nhà và phát hiện ra máy rửa chén đã dây nước đầy căn bếp.

Nhưng khi đến lượt bản thân mình, sự lạc quan tự nhiên của chúng ta có vẻ đã chặn ta không cho nhìn thấy những vấn đề tiềm ẩn.

Vậy bạn có thể bắt đầu trở nên khôn ngoan hơn không? Có thể, nhưng còn rất nhiều yếu tố cần nhớ.

Bạn cần phải tính đến cả việc mỗi người có mục tiêu khác nhau, ưu tiên khác nhau và những tác động đến riêng bạn, kể cả ngắn hạn và dài hạn. Nếu bạn có thể tính toán tất cả những thứ đó, có lẽ bạn đang thể hiện sự khôn ngoan.

Nhưng sự phức tạp không ngăn được sự cố gắng của chúng tôi. Như Grossman nói với tôi: "Không phải thình lình mà bạn trở thành Đức Phật tiếp theo, nhưng bạn thực sự sẽ trở nên khôn ngoan hơn một chút."

Nguồn: http://www.bbc.com/vietnamese/vert-fut-39089050?ocid=socialflow_facebook